موقعیت جغرافیایی شهر اردکان
شهرستان اردکان یکی از پهناورترین شهرستان های استان یزد با وسعتی بالغ بر ۲۴ هزار کیلومتر مربع همچون نواری عریض پهنه شمالی استان را در بر گرفته است. این شهرستان در قلب کویر مرکزی ایران و در مسیر بزرگراه تهران- بندرعباس قرار گرفته است. این شهرستان از طرف شمال و شمال غربی به ناحیه کویر جندق و رشت و نائین، از طرف مشرق و جنوب شرقی به کویر مرکزی ایران و شهرستان یزد و از طرف جنوب و مغرب به شهرستان میبد و باتلاق گاوخونی و کوه های کوتاه منفرد کویری محدود می شود. موقعیت جغرافیایی آن بین ۳۱ درجه و ۵۰ دقیقه تا ۳۳ درجه و ۲۵ دقیقه عرض شمالی و ۵۳ درجه و ۲ دقیقه تا ۵۶ درجه و ۲۰ دقیقه طول شرقی می باشد. ارتفاع متوسط این شهرستان از سطح دریا ۱۲۳۴ متر می باشد و بلندترین نقطه آن کوه خونزا در خرانق با ارتفاع ۳۱۵۸ متر و گودترین نقطه این شهرستان منطقه چاه افضل به ارتفاع ۷۵۰ متر می باشد.
از نظر تقسیمات کشوری شهرستان اردکان تا قبل از چهارم مرداد ۱۳۴۸ یکی از بخش های بزرگ یزد محسوب می شده ولی از این تاریخ به بعد به شهرستان تبدیل گردیده است.(سپهری، ۱۳۶۴: ۲)
این شهرستان طبق سرشماری سال ۱۳۸۵ دارای ۳ بخش مرکزی و عقدا و خرانق، ۳ شهر و ۵ دهستان و ۳۷۴ آبادی می باشد و به لحاظ جمعیتی سومین شهرستان استان بعد از میبد محسوب می شود.
لرزه‌خيزي
فعاليت گسله‌هاي جنبا و شبكه‌هاي لرزه نگار نشان مي‌دهد كه استان يزد به جز نواحي جنوب شرق آن جزء مناطق كم فعال لرزه‌خيزي ايران است كه در نتيجه اردكان نيز در مناطق كم فعال واقع شده به طوري كه شهر اردكان و مناطق آن را زلزله تا امروز به صورت جدي تهديد نكرده است و در متون تاريخي كه از منطقه در آنها ذكري به عمل آمده به زلزله‌اي مهم كه در شهر و منطقه روي داده باشد اشاره نكرده‌اند و سالخوردگان اين منطقه نيز زلزله‌اي را كه موجب به بار آمدن خسارات مالي و جاني باشد به ياد نمي‌آورند. و خوشبختانه در اين منطقه زلزله خطري جدي به شمار نمي‌رود. البته با توجه به گسله‌هاي كواترنر و رويدادهاي كه لرزه‌اي در استان نمي‌توان اظهار نمود كه در آينده نيز اين مناطق از گزند زمين لرزه در امتداد گسله‌ها مصون خواهند بود. چند گسل مهم كواترنزي استان عبارتند از: گسل انار، گسل چشم رستم، گسل ده شير، گسل كلمرد، گسل كوهبنان كه هر چند تاكنون هيچ لرزه‌اي در امتداد آنها گزارش و يا ثبت نشده ليكن مي‌توانند در آينده در اثر جنبا بودن، فعاليتهاي
زمين لرزه‌اي داشته باشند (طرح توسعه و عمران ناحیه یزد، ۱۳۸۳).
معیار باد
باد در نتیجه اختلاف فشار بین دو منطقه به وجود می آید هرچه قدر اختلاف فشار (گرادیان) هوا بین دو منطقه بیشتر باشد باد از شدت بیشتری و در نهایت از قدرت بیشتری نیز برخوردار می باشد. جهت حرکت باد از مرکز فشار زیاد به سمت مرکز فشار کم بوده و حرکت آن را می توان تشبیه به حرکت جریان آب نمود. همان طوری که آب های جاری از ارتفاعات به سمت نقاط پست در اثر شیب موجود به جریان در می آیند و هرچقدر شیب زمین بیشتر باشد سرعت و قدرت و میزان تخریب و فرسایش و حمل بار بستر آن بیشتر می گردد جریان باد نیز به همین نحو است با این تفاوت که عامل حرکت باد اختلاف فشار هوا بین نقاط و از مرکز فشار زیاد به سمت مرکز فشار کم می باشد.
در فصول مختلف سال به ویژه در اوایل بهار، بادهای شدید توام با طوفان در این منطقه می وزد که موجب حرکت ماسه های روان و ایجاد تپه های ماسه ای می گردد، جریان سریع باد همواره با ذرات معلق غبار و ماسه در هوا موجب ایجاد گرد و خاک شدید در هوای منطقه می گردد. این پدیده از اوایل بهار شروع و تا اواخر تابستان ادامه دارد. براساس آمار ۲۴ ساله ایستگاه یزد، به طور متوسط ۵۹ روز سال، هوای منطقه مواجه با گرد و خاک های شدید و پراکندگی شن و ماسه است. باد غالب منطقه عموماً در زاویه ۳۱۵ درجه (شمال غرب) می وزد که شدت آن به طور متوسط (سالیانه) ۹/ ۸متر بر ثانیه بوده و بسیار گرم است و آب و هوای منطقه را تحت تأثیر قرار می دهد. از طرف غرب و جنوب غرب بادی به منطقه نمی وزد که علت آن کوه های جنوب عقدا می باشد که به عنوان مانعی در برابر وزش باد عمل می نماید.
تاریخچه شهر اردکان
تاریخچه پیش از اسلام:
از اردکان در کتب پیش از اسلام و حتی قرون نخستین اسلامی هیچ ذکری به میان نیامده است. اکثر مورخان بنای اردکان را مربوط به بعد از اسلام می دانند و معتقدند که قبل ولادت حضرت رسول اکرم (ص) این منطقه جزئی ا ز دریای ساوه بوده که در شب تولد آن حضرت خشک گردیده و بعدا اردکان در این محل احداث شده است. اما در ترجمه دائره المعارف اسلامی بنای اردکان را قبل از میلاد مسیح ذکر نموده اند؛ بطلمیوس در کتاب مشهور خود، الجغرافیا، این شهر را به زبان یونانی به نام ” ارتاکاوا” ذکر کرده است و این سند در نوع خود منحصر بفرد می باشد. آیتی در تاریخ يزد خود مي‌نويسد متصور است كه اردكان پيش از اسلام يا وجود نداشته و يا جاي مهمي نبوده، ولي نظر به اينكه اردكان در عرض ميبد و عقدا است، از حيث موقعيت و به مراتب مقدم بر آنها است(پژوهشکده ابنیه و بافت های تاریخی و فرهنگی، ۱۳۸۱)۰
تاریخچه پس از اسلام:
اردكان در قرون اوليه اسلامي
چنانكه مشهود است و معمرين معتقد به نقل سينه به سينه گفته اند؛ اردكان پس از خشك شدن درياي ساوه و مساعد بودن رسوبات آن براي كشاورزي احداث گرديده است و به احتمال زياد حداقل دو رودخانه واقعي يا فصلي در اين منطقه جريان داشته يكي از شرق به غرب كه در كنار «زردگ» فعلي عبور مي‌كرد و ديگري از جنوب به شمال كه در وسط شهر فعلي اردكان جريان داشته است و ساكنين اوليه اين منطقه كه ظاهرا از افراد شهرهاي مجاور بوده‌اند در كنار اين دو رودخانه مستقر شده‌اند و احتمالاً زردگ اولين محل مسكوني آنان بوده است و سپس به مرور زمان تخليه گرديده و ساكنين آن در محل فعلي اردكان مسكن گزيده‌اند. علت و تاريخ اين تغيير محل به درستي معلوم نيست و بعضي علت اين مهاجرت را جاري شدن آب شيرين در اردكان و خشك شدن قنوات زردگ مي‌دانند.
رودخانه‌اي كه از جنوب به شمال جريان داشته از كنار قلعه شهر عبور مي‌نموده و بعداً ميدان قلعه نام گرفته است وجه تسميه محل ديگري كه امروز ميدان سنگ نام دارد چنين بوده است كه در كنار رودخانه تخته سنگ بزرگي قرار داشته و مردم با استفاده از آن سنگ به آب دسترسي پيدا مي‌كرده‌اند و همچنين مقابل «تكيه فعلي كوشكنو» پلي بر روي رودخانه احداث شده بوده و تا چند سال قبل به سر پل مشهور بوده است. ظاهراً اين رودخانه پس از عبور از پل به محله علي بيگ جريان مي‌يافته و كوچه علي بيگ بعد از ميدان به طرف شمال در مسير آن رودخانه قرار گرفته است و پس از خشك شدن رودخانه در ضلع غربي قلعه براي دسترسي به آب از چاه كم عمق و چرخ و چاه استفاده مي‌كردند و وجه تسميه ميدان چرخاب را نيز ناشي از وجود همين چرخ آب مي‌دانند و به مرور زمان پس از خشكيدن چشمه‌ها افراد ناگزير به احداث قنات گرديده‌اند ولي متاسفانه تاريخ احداث هيچ يك از محلات و قنوات تا قبل از قرن ششم مشخص نيست.
اردكان در قرن ششم
از اين قرن تنها يك سنگ قبر متعلق به شيخ شهيد الدين عبدالحميد ابن احمد متوفي به سال ۵۷۶ هجري قمري به دست آمده است.
اردكان در قرن هفتم
عمده شهرت اردكان مربوط به قرن هفتم هجري قمري در جريان مسافرت شخصي به نام شيخ تقي الدين دادامحمد به اردكان است. شيخ كه در سال ۶۴۰ هجري قمري متولد شده يكي از مريدان شيخ انداديان بوده كه به دستور پير خود راهي اردكان گرديده است و مسافرت شيخ را بايد قبل از سال ۶۸۰ قمري دانست. زيرا در آن سال شيخ در اردكان حضور داشته و خواب امير مظفر سر سلسله آل مظفر را تعبير كرده است.
آيتي در تاريخ يزد آورده است كه در قرن هفتم مرشدي از او بيش و پيش نبوده و در آن دوره كه رواج تصوف بود شيخ دادا به مقامي رسيده بود كه اقطاب عالي درجه، شمرده و قاطبه بزرگان به وي ارادت داشتند و شيخ را چند خانقاه بود يكي در اردكان و يكي در يزد و بعضي در نقاط ديگر كه همه را خودش ساخته بود و همه روزه خوان طعامش در آنها گسترده بوده است. شيخ دادا عمري دراز يافته و در سال ۷۰۰ قمري از جهان رخت بر بسته و در جوار خانقاه خودش در يزد مدفون گرديده است.
اردكان در قرن هشتم
در وقف‌نامه جامع‌الخيرات كه در سال ۷۳۵ هجري قمري تنظيم گرديد، از اردكان به نام قريه نام برده شده كه داراي قنوات و محلات متعدد بوده است و براي بعضي از آنها لفظ قديم به كار برده شده كه اين نشانگر قدمت اردكان قبل از قرن هشتم مي‌باشد. مهمترين قنوات و محلات اردكان كه در قرن هفتم وجود داشته به شرح زير مي‌باشد:
قنات شيرين ، كه بين قريه شيرين اردكان بوده و فعلاً اين منطقه جزء محله كوشكنو محسوب مي‌شود.
قنات اردكان ، كه فعلاً هيچ اثري از آن نيست و شايد وجه تسميه اردكان از آن گرفته شده باشد.قنات علت‌آباد و قنات بارحوك به عنوان دو قنات قريه ذكر شده‌اند.قنات اميري كه منبع آن را حدود قريه اردكان ذكر كرده‌اند.
اردكان در قرن نهم
مهمترين سند مكتوب همان وقف نامه معروف بهاء‌الدين‌آباد مي‌باشد كه در سال ۸۴۹ قمري تنظيم گرديده است و سند ديگر در اين قرن سنگ قبر قطب الدين اردكاني است كه در سال ۸۹۷ هجري قمري حكاكي شده بر روي قبر وي در بقعه حاجي محمود شاه در بندرآباد نصب مي‌باشد.
اردكان در قرن دهم
در اوايل قرن دهم مسجد بزرگ زيرده در شمال قريه اردكان بنا گرديده و به مسجد زيرده سفلي مشهور شده است و قسمت تابستاني كه بسيار كوچك هم بوده با آب انبار روبه روي آن در سال ۹۸۹ قمري به پايان رسيده است و بعدا شبستان نسبتاً مفصلي در جنب آن بنا نموده و چهار قطعه كاشي باقي مانده از آن زمان كه فعلا جنب محراب مسجد زيرده نصب است مربوط به سال ۱۰۱۷ قمري مي‌باشد. از ديگر اسناد اين قرن دو قطعه كاشي به رنگهاي آبي و لاجوردي به تاريخهاي ۹۵۹ و ۹۶۰ قمري و اولي در بالاي حمام چرخاب (حمام سعيدا) و دومي در مسجد جامع روستاي هفتادر و هر دو كار حيدرابن حسين اردكاني مي‌باشد.
از ديگر بناهاي قرن دهم هجري مسجد جامع، مدرسه علميه، حمام قديمي بازار، آب‌انبار رباط، ميدان بالاده، قلعه سيف و حسينيه بازارنو مي‌باشند.
اردكان در قرن يازدهم
در اين قرن اردكان صورت كاملاً آبادي داشته است با استناد به كتاب جامع مفيدي كه در سال ۱۰۸۲ قمري شروع و در سال ۱۰۹۰ قمري خاتمه يافت در اين كتاب به شرح زندگي چند تن از علماي بزرگ اردكان چون مولانا رفيع محمد اردكاني، اميرمحمد صالح اردكاني و … مي‌پردازد.
اردكان در قرن دوازدهم
در سال ۱۱۴۸ قمري نادرشاه افشار پس از تاجگذاري مي‌خواست كه در مذهب تشيع تغييراتي به وجود آورد عده‌اي از علما منجمله حاجي ملك افضل از نوادگان شمس تبريزي كه در آن مجلس حضور داشتند با اين امر مخالفت كردند و نادرشاه حاجي ملك افضل را به اردكان تبعيد كرد. غائله اعراب عامري در سال ۱۱۶۶ قمري توسط ميررفيع خان عرب عامري سر دسته قبيله عرب عامري كه در آن زمان در اردكان و طبس و دامغان و بيابانك سكونت داشتند براي تصرف حكومت راهي اردكان گرديدند. سپس خان بزرگ (محمد تقي خان يزدي) را شكست داده و ۴۵ روز در آنجا حكومت نمود. وي در سال ۱۱۶۸ قمري مجددا به يزد حمله نمود كه منجر به قتل وي شد. در اين دوره محلات فعلي اردكان تقريباً شكل گرفته بودند و شهر داراي برج و بارو و دروازه شده بود كه پشت حصار نيز خندقي تقريباً به طول ۳ كيلومتر و عرض آن در بعضي نقاط از ۱۰ متر تجاوز مي‌نموده است. دروازه‌هاي شهر عبارت بودند از: دروازه اميري و علي بيك و كوشكنو در شمال ـ دروازه كوچك ـ ميرصالح، بازارنو، سوراخك، در جنوب و دروازه آخوند و خالوزمان در مشرق و دروازه سيف در مغرب و هر دروازه داراي دو برج بزرگ و دو درب محكم بوده است و در كنار هر يك از آنها اتاق كوچكي مخصوص دروازه‌بان قرار داشته و معمولاً در جنب هر دروازه آب انباري ساخته بودند كه در حال حاضر نيز موجود است. در زماني كه حكومت مركزي ضعيف شده بود و به اصطلاح ناامني حاكم بود پشت در اكثر دروازه‌ها را گل مي‌ريختند تا كسي نتواند آن را باز كند و فقط دو دروازه شمالي و جنوبي (كوشكنو و بازارنو) را براي ورود و خروج اهالي باز مي‌گذاشته‌اند و شبها به طور كلي در دروازه‌ها را مي‌بستند. از بناهاي معروف قرن دوازدهم در شهر اردكان مي‌توان به مسجد چهار سوق كوچك هنوز يكي از زيباترين نماهاي آجري شهر مي‌باشد و بادگير مسجد جامع حاج محمد حسين زيباترين بادگير اين شهر بوده است. و از ديگر بناهاي اين دوره مي‌توان به حمام زيبا و ارزشمند طالب با سقفي معلق اشاره كرد. متاسفانه قسمتي از اين بناهاي ارزشمند و قسمت گرمخانه مسجد و مدرسه علميه جديد در سال ۱۳۳۸ بر اثر خيابان كشي تخريب گرديد.
اردكان در دوره قاجاريه
در اوايل قرن سيزدهم با ظهور آقا محمدخان قاجار در صحنه سياست بود كه لطفعلي خان زند در ناحيه جنوب ايران (كرمان، يزد، اردكان و طبس) حامياني پيدا كرد. و قدرتي را به دست آورد. در قرن سيزدهم بعد از شكست خوردن لطف علي خان شاه قاجار در سال ۱۳۳۶ قمري محمد ولي ميرزاي قاجار را به حكومت يزد منصوب كرد و از طرف او حاجي ميرزا محمد خان قزويني به عنوان نايب الحكومه قصبه اردكان انتخاب گرديد و پس از او ميرزا مهدي قلي وزير و محمد كرمي خان برادر عبدالرضا خان يزد به حكومت اردكان رسيدند در دوره مشروطه بزرگان و اعيان اردكان از مشروطه جانبداري نمودند. در سال ۱۳۳۰ قمري به علت ضعف دولت مركزي و بي‌توجهي خان يزد، نايب حسين كاشي ياغي معروف و پسر بزرگش ماشاء الله خان پس از ۱ ماه حكومت در يزد به دستور دولت مركزي يزد را تخليه و در ۱۶ ذيقعده وارد اردكان شدند و پس از ۱۰ روز توقف در اردكان با آمدن سردار فاتح اين شهر را ترك كردند. از مشهورترين رجال اين دوره اردكان: اول ـ سلطان العلما مشهور به سلطان بزرگ كه از قدرتمندترين رجال اردكان در قرن اخير و داراي قدرت سياسي فراوان در اردكان بوده دوم ـ صدر الفضلا از تجار بزرگ و با نفوذ سوم ـ مجد العلما كه يك چهره سياسي مشهور بوده. در اين دوره به علت ازدياد جمعيت و احداث قنوات متعدد اردكان پيشرفت قابل ملاحظه‌اي داشته است و مخصوصاً احداث قنات آب شيرين صدرآباد به طول بيش از ۷۰ كيلومتر كه جزء طويل‌ترين قناتهاي ايران محسوب مي‌شود تاثير عمده‌اي در پيشرفت و آبادي اين شهر داشته است. از بناهاي معروف اين دوره مسجد حاج محمد سعيدا، مسجد حاج رجب علي، حمام زيباي مردانه و حمام زنانه چرخاب، حمام مردانه و زنانه حاج ملاحسن، سر در منزل حكيم باشي و بادگير منزل انصاري و دهها آب انبار كه همه نشانگر مهارت بنايان و معماران اردكاني است.
مراحل گسترش فيزيكي محدوده مورد مطالعه
هسته اوليه
به طور كلي مراحل گسترش بدين صورت بوده كه ساكنان اردكان فعلي پس از ترك روستاي زردك (كه در ۱۰ كيلومتري شمال اردكان واقع شده است) به دلائلي نامعلوم در محل ميدان قلعه ساكن مي‌شوند كه در ابتدا يك قطعه مسكوني ساخته و در آن اسكان مي‌يابند ولي تاريخ دقيق اين تغيير محل سكونت بدرستي معلوم نيست و براي روشن شدن اين مسئله بايد كاوشهاي باستان شناسي در مناطق مورد بحث صورت گيرد.
قديميترين اثري كه در اردكان به دست آمده مربوط است به يك سنگ قبر كه متعلق به شيخ شهيد الدين عبدالحميد بن احمد متوفي به سال ۵۷۶ قمري مي‌باشد.
مرحله دوم گسترش
مرحله دوم گسترش معلوم نيست از چه زماني شروع مي‌شود و سپس منطقه از شكل قلعه‌اي خارج و حالت روستايي بخود مي‌گيرد و اين امر بر اثر ازدياد جمعيت صورت گرفته و يا از خارج منطقه به منطقه مهاجرت كرده‌اند و در اين مرحله بافت در شمال منتهي به مسجد زيرده و در جنوب به ميدان بالاده منتهي مي‌شود.
مرحله سوم گسترش
در اين مرحله سوم از حالت روستايي خارج و شكل شهر بخود مي‌گيرد كه بر اثر ازدياد جمعيت و توسعه و گسترش بافت، عناصر شاخص شهري بوجود مي‌آيند در اين مرحله مدرسه، مسجد، حمام آب انبار و كاروانسرا و بازار در كنار يكديگر شكل مي‌گيرند و بافت را از حالت روستائي بودن خارج مي‌سازند محدوده اين مرحله كاملاً مشخص نيست و خط فرضي اين مرحله با توجه به مطالعات ميداني و پرسشهاي محلي و آثار قسمتي از خندق پشت حصار مرحله سوم كه در عكس هوايي سال ۱۳۳۵ شمسي قابل مشاهده است، كشيده شده است.
مرحله چهارم گسترش
در اين مرحله چهارم بافت تاريخي فعلي كاملاً شكل گرفته و تاريخ آخرين حصاركشي نيز كاملاً معلوم نيست و اين حصار دفاعي شهر در عكس هوايي سال ۱۳۳۵ كاملاً روشن و واضح است و به احتمال زياد مرحله چهارم و ديوار دفاعي شهر در اواخر دوره صفويه صورت گرفته چون در دوره نادرشاه افشار وجود داشته و در دوره قاجاريه نيز به دستور حسين كاشي (ياغي معروف) مرمت و بازسازي شده است. و بافت تاريخي محلي شهر اردكان در اين مرحله تكميل و بسته شده است. و بعد از اين مرحله است كه شهر گسترش و توسعه در خارج را پيدا كرده و بيشترين اين توسعه خارج از حصار بعد از سال ۱۳۳۸ صورت گرفته است. (سال ۱۳۳۸ خيابان‌كشي هاي داخل بافت شروع شده است)(پژوهشکده ابنیه و بافتهای تاریخی ،۱۳۸۱)۰
